Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου,
«Αυτοβιογραφία»
Ρέα Γαλανάκη, «Η Μεταμφίεση»:
Βίοι και πολιτεία γυναικών
του Γρηγόρη Πασχαλίδη
Τα δύο
κείμενα που προτείνεται εδώ να συναναγνωσθούν και να συνεξετασθούν, αφορούν τη
ζωή δύο ξεχωριστών Ελληνίδων του 19ο αιώνα.
Το πρώτο προέρχεται από την Αυτοβιογραφία (εδώ)
της πρώτης Ελληνίδας πεζογράφου, της ΕλισάβετΜουτζάν-Μαρτινέγκου (1801-1832), που εκδόθηκε με επιμέλεια του γιού της,
μισό αιώνα μετά το θάνατό της (1881). Το δεύτερο προέρχεται από το μυθιστόρημα
της Ρέας Γαλανάκη Ελένη ή ο Κανένας (1998) (εδώ) και (εδώ) , όπου αναπλάθεται η
πολυτάραχη ζωή της πρώτης Ελληνίδας ζωγράφου, της Ελένης Αλταμούρα - Μπούκουρα(1821-1900). Η ζωή αυτών των δύο γυναικών καλύπτει τη διάρκεια ενός αιώνα μακρύ
και δύσκολου για τις Ελληνίδες, όπως εξάλλου και για τις περισσότερες
Ευρωπαίες. Αποκλεισμένες από το χώρο των σπουδών, των τεχνών και των
επαγγελμάτων, οι γυναίκες της εποχής στερούνται ουσιωδών δικαιωμάτων και
επιλογών ζωής. Οι ζωές των δύο αυτών Ελληνίδων μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε
τους πολύμορφους αποκλεισμούς που βίωναν οι γυναίκες της εποχής, όσο και τη
σημασία που έδωσαν ορισμένες εξ αυτών στη μόρφωση και την τέχνη στο πλαίσιο της
προσπάθειάς τους να αντισταθούν και να ξεφύγουν, έστω και συμβολικά, από τον
κλοιό τους.
Στη βάση των
ανθολογούμενων αποσπασμάτων προκύπτουν τρία κύρια
θεματικά
κέντρα:
α. η αναντιστοιχία που βιώνουν
οι ηρωίδες μας ανάμεσα στο βασικό πολιτικό γεγονός της εποχής –δηλ. την
ελληνική επανάσταση– και τον παρατεινόμενο κοινωνικό αποκλεισμό τους. Όπως άλλωστε συνέβη και σε άλλες
ευρωπαϊκές χώρες το 19ο
αιώνα, η υπόθεση της
εθνικής αυτοδιάθεσης δεν συνοδεύτηκε και από την αναγνώριση αυτοδιάθεσης για το γυναικείο πληθυσμό. Η λήξη της
απολυταρχίας και η εδραίωση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας την εποχή αυτή δεν συνεπάγεται πολιτικά και κοινωνικά
δικαιώματα για όλους, ανεξαρτήτως φύλου ή
κοινωνικής τάξης. Θα χρειαστεί μια άλλη επανάσταση, που ουσιαστικά θα
διαρκέσει ολόκληρο το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, προκειμένου να πραγματοποιηθεί
η υπόθεση της γυναικείας χειραφέτησης. Ακόμα και σήμερα, ωστόσο, δεν μπορούμε να πούμε ότι αυτή είναι
πλήρης και απόλυτη.
β. η λειτουργία της τέχνης ως μέσου
αυτοσυνειδησίας και ενδυνάμωσης, ιδιαίτερα σε συνθήκες καταπίεσης και
ανελευθερίας. Η
λογοτεχνία και η ζωγραφική προσφέρουν
στις Μαρτινέγκου και Μπούκουρα αντίστοιχα, τη δυνατότητα να συγκροτήσουν, να οχυρώσουν, να εκφράσουν και να διεκδικήσουν την
ταυτότητά τους. Μια διεκδίκηση που
θα κοστίσει σε αμφότερες μεγάλες δοκιμασίες και θυσίες. Είναι χαρακτηριστικό,
επίσης, ότι η αυτοβιογραφία της Μαρτινέγκου θα παραμείνει απόκρυφη για καιρό, ενώ θα δημοσιευτεί μόνον αφού έχει
πρώτα λογοκριθεί γενναία από το γιo της. Τα υπόλοιπα γραπτά της θα αφανισθούν,
μέσα από τα δυστυχήματα της
ιστορίας, κι αυτές οι λίγες σελίδες, οι λογοκριμένες αλλά παρ’ όλα αυτά γεμάτες
από την επιθυμία για ζωή, για μάθηση, για δημιουργία και για ελευθερία είναι οι μόνες που διασώθηκαν. Η Μπούκουρα, από την άλλη, στη δύση της
ζωής της και εξαιτίας της απόγνωσης που της προκαλεί ο θάνατος των παιδιών της,
φτάνει να καταστρέψει τα πνευματικά
τέκνα της, τους πίνακές της, από τους οποίους ελάχιστοι διασώζονται σήμερα.
γ. οι ιδιαιτερότητες της προσωπικής
γραφής στην αναπαράσταση και καταξίωση της προσωπικής εμπειρίας.
Ερωτήσεις:
1.
Πώς
παρουσιάζονται μέσα από τα δύο κείμενα οι έννοιες της ελευθερίας και της
σκλαβιάς;
2.
Ποια
στάση κράτησαν οι οικογένειες των δύο γυναικών απέναντι στην επιλογή τους;
3.
Ποιες
ομοιότητες
και ποιες διαφορές έχει η ζωή και η μοίρα των δύο γυναικών;
4.
Ποια
είναι η σημασία του ενδύματος ως συμβόλου του ρόλου, της κοινωνικής ή
σεξουαλικής απελευθέρωσης;
5.
Η
Ελισάβετ Μουτζάν είχε για δάσκαλό της έναν καλοπροαίρετο παπά κι η Ελένη
Μπούκουρη έναν επαναστάτη ζωγράφο. Επηρέασε αυτό τις επιλογές των δύο γυναικών;
6.
Τελικά
οι δύο γυναίκες κατάφεραν να νικήσουν τις κοινωνικές προκαταλήψεις της εποχής
τους; Ποιο τίμημα πλήρωσαν;
7.
Σε
συνεργασία με τους καθηγητές της Ιστορίας και της Κοινωνικής και Πολιτικής
Αγωγής, συγκεντρώστε στοιχεία για την καθημερινή ζωή, τις δυνατότητες
εκπαίδευσης και δημιουργικής έκφρασης μιας νέας γυναίκας στις αρχές του 19ου
αιώνα. Πώς κρίνετε τη θέση της και τον περιορισμένο κοινωνικό της ρόλο;
